Prang Sibagoë Saboh Buët Hukôm

 

1. Prang na saboh buët deungon hukôm njang meuteuntèë-teuntèë (an institution), saboh tjara meumusôh antara masjarakat-masjarakat dan antara bansa-bansa (social conflict) njang dônja angkèë, deungon na atôran-atôran njang ka geupeudong mangat peukureuëng rusak. Atôran-atôran njang ka mulai teudong dalam masjarakat manusia dan dalam hubôngan antara bansa, dalam rupa adjaran agama-agama trôk’an perdjandjian Djeneva (geneva convention) njang keu seuneuleuëh.

 

2. Prang na saboh buët njang peubgarôhdjih meusipheuët peulara keu saboh-saboh masjarakat atawa saboh-saboh bansa - njakni meusipheuët "conservative" njang peukong adat reusam nibak bansa-bansa atawa masjarakat-masyarakat njan. Para ahli èleumèë asai-usui manusia (antropologist) ka sapeuë kheuën peukara hai njan bahwa: "akibat buët prang nakeuh peukong siratulrahim dan peusaboh peurasaan antara ureuëng-ureuëng dan masjarakat-masjarakat njang muprang njan, njang peudjeuët ureuëng-ureuëng bandum leubèh geuteupeuë droë-geuh dan leubèh geu-inseuëh droë sibagoë anggèta nibak saboh bansa" (the constant function of war is to strengthen the bond of union between the individuals of the fighting community and make them in creasingly concious that they are members of a single unit.")

 

3. Dalam seudjarah meukeumang dan timoh peuradaban dan keumadjuan manusia, prang na saboh seubab nibak keumadjuan njang paléng peunténg, njang peunjata bahwa keubudajaan saboh-saboh bansa ka keumah djilingkeuë seuramoë seumiké meunurôt ideology, ka keumah geupeudong ekonomi njang meu-atô, ka keumah geupeugot organisasi politék njang kong, dan ka keumah geupham arti simbolis nibak buët dan keujakinan.

 

4. Lagèë ka geukheuën lé Walter Bagehot, ahli neugara Inggréh, peuradaban dan keumadjuan teuka phôn that nakeuh sabab peuradaban dan keumadjuan njan na saboh keu-untôngan militer. Bansa njang meusaboh njankeuh sabé njang meunang prang." ( civilization begins because the beginning of civilisation in a military advantage, the compact tribes win."). Meunantjit uléh falsafah Inggréh njang laén Herbert Spencer, ka geukheuën: " mulai phôn kon peukara djipetalô saboh bansa uléh bansa laén nakeuh hana laén nibak bansa njang anti-sosial (hana djitu’ôh hudép meusaboh dalam masjarakat) djipeutalô uléh bansa njang sosial (njang tukri hudép meusaboh dalam masjarakat) (from the very beginning, the conquest of one people over another has been in the main the conquest of social men over the anti-social men.")

 

5. Saboh-saboh bansa njang djitém meunjeurah keu bansa laén deungon sukarèla, njakni djideungo deungon hana djilawan nakeuh saboh tanda bahwa bansa njan kadjeuët keu manusia-manusia njang ka hana lé keuhormatandjih. kheuën Adolf Hitler; bansa-bansa njang ka lagèë njan ka sah djeuët keu lamiët akan djimita siribèë boh alasan asai bèk pajah muprang (Dalam buku nya Mein Kamp)

 

6. Uléh Friedrich Nietzsche, ahli falsafah djerman ka geukheun: "Keu gata ulôn bri nasêhat bêk ta peubuët peu buët sapeuë laén nibak tamuprang. Keu gata ulôn bri nasèhat bèk tameudamè teutapi tamita meunang. Bah keuh buët gata tamuprang dan behkeuh damè gata kareuna meunang! Ta tanjong toh prang njang paléng djroh? Ulôn kheun bak gata - prang njang djroh njang ék peusutji mandum peurdjuangan. Prang dan beuho-keuh njang ka leubèh le peudong buët-buët raja lam dônja njoë. Dan kon sabab gata sajang keu ureuëng lingka. Teutapi beuho gata njang ka ék peuseulamat ureuëng-ureuëng laén njang malang. Peuë njang djroh dalam hudép njoë, tatanjong? Beuhe! Njankeuh njang djroh that: ("You I advise not work, but to foght! You I advise not to peace, but to victory: let your work be fight; let your peace be a a victory. You say it is the good cause that hallows even war and I say unto you: it is the good war that hallows any cause. War and courage yes. Not your pity but your courage has so far saved the unfortunate. What is good, you asked? to be brave is good.")

 

7. Peuët ribèë thôn njang ka ulikôt, uléh pericles, peumimpin Yunani, ka geukheun: "Bahgia udép meugantung bak meurdéhka, dan meurdéhka meugantung bak beuhe!" (“happiness depends on being free, and freedom depends on being courageous!")

 

8. Dalam djangka njang panjang, prang leubèh meuguna keu pihak-phak njang keumeumg meutjré dalam politék nibak pihak-pihak njang keumeung peusaboh politék, peuë lom tjuë nanggroë gob,  lagèë sipa-i djawa. Sabab njan djeuëb-djeuëb prang njang teudjadi di "indonesia" akan djroh –keu  geutanjoë Atjèh njang teungoh peudong keumeurdéhkaan–  nibak peundjadjahan djawa dan brôk that keu sipa-i djawa peundjadjah.

 

9. Pham njang bangai that "damè" atawa "perdamaian" njang geusangka uléh ureuëng-ureuëng hôn pasifict (ureuëng-ureuëng njang galak keu damè)", njang tém bloë damè-njan deungon jum beurangkadum ( "peace at any price"). Ureuëng njan geupeutjaja: asai damè dumpeuë djeuët. Njang ubé buët bak hakikat, damè-njan na saboh keuadaan njang "soh", njang negative. Asai hana prang njankeuh damè. Watèë hai njan ka ta peudjeuët keu saboh hai njang mutlak (positive), maka njan handjeuët keu damè lé. Pham "damè" njang lagèëna njan djilakèë handjeuët na lé saboh-saboh tudjuan njang peubeuna ngui keukeurasan peudeuëng bak tapeudong atawa peutheun tudjuan-njan; sababnjan meunjo tadeungo pham njoë. maka geutanjoë handjeuët taseutot atawa tapeutjaja saboh-saboh tudjuan deungon jakin atawa keujakinan njang mutlak, njang hana tém djeuët sigeutu-saho, njang hana kompromi. "Damè" njang teurimong tindakan pihak gob laén njang peuhantjô damè njan atawa njang peubeuhe musôh deungon tapeu-lu djih, nakeuh damè njang peuhantjô pham damè njang lagèë njoë meulawan deungon agama islam, njang peuwadjéb geutanjoë muprang, njakni peuhantjô damè njang hana beutôi - bak tapeudong Hukôm Allah.

 

10. Mulai thôn 1490 trôk’an thôn 1977 ka teudjadi kira-kira 2610 boh prang raja-raja dalam dônja, njang di sinan rôh meusangkôt neugara Eropa dan neugara Atjèh pih na rôh tjit: peurantjis na rôh dalam 47% nibak prang njan; Inggréh dalam 25%; Turki dalam 15%; Spanjol dalam 12%; Beulanda 8% - prang njang paléng raja njang djihadap lé Beulanda njankeuh prang deungon keuradjaan Atjèh, 1873-1942. Amerika sjarikat dan Djeupang rôh dalam 2% nibak prang njoë.

 

11. Pimpinan prang masa njoë: keuahlian njang peureulèë keu pimpinan prang moderen kon lé keu-ahlian bri peurintah dalam seuëh mantong, teutapi leubèh peureulèë lom keu-ahlian lom bak pimpin ekonomi neugara, bak peukong seumangat bansa, bak peuhantjô ekonomi musôh, dan bak peutimang neugara-neugara aséng deungon diplomasi. Deungon narit laén, arti buët pimpin teuntra dalam seuëh prang ka hana that peureulèë lé lagèë dalam masa prang djameun. Deungon sabab keuadaan barô njoë, maka dalam prang moderen ka leubèh peunténg keukuatan ekonomi, keukuatan pripaganda, dan keukuatan diplomasi nibak dilèë kon. Uléh ANGKATAN ATJÈH MEURDÉHKA geungui politék njoë bandum deungon djroh dan meu-atô bak geutanjoë lawan sipeundjadjah djawa.

 

12. Uléh seubab hai-hai njang di ateuëh, maka arti dan makna keukuasaan militèr ka meulaén nibak arti dan makna keumeunangan militèr. ("The utility of the military victory power has been distinct from the utility of the military victory"). Alat-alat keukuasaan njang laén nibak militèr ka teuka djinoë, lagèë miseuë: diplomasi, prang ekonomi, Hukôm International, Badan-badan International, lagèë PBB dan bagian-bagian djih. Djalan njoë djeuët tangui sibagoë geunantoë (alternative) nibak prang militér bak taleugôt tudjuan politék geutanjoë.

 

13. Meunantjit, neuduëk propaganda ka djeuët keu saboh peukara njang peunutôih that dalam prang moderèn. Dalam prang dônja keu-I, ahli seudjarah sipakat bak geukheun: bahwa sabab meunang pihak sikutu nakeuh kareuna propaganda-propaganda nibak Presiden Wilson dari Amerika Syarikat njang meudjadji bri hak peuteuntèë nasib droë keu bansa-bansa Eropa Timu njang djidjadjah lé Austria-Hongaria, Djeureuman dan Turki. Meunan tjit jôh gohlom prang dônja keu-II propaganda dan diplomasi Djeureuman njang meuteumeung keumeunangan di Spanjol dan di Austria deungon hana muprang. Dalam prang dônja keu-II; keumeunangan Djeureuman di Scandinavia, Beulanda, Belgium, Peurantjis dan Balkan nakeuh sabab propaganda njang djitamah lé agèn-agèn pasukan keu limong njang peuhah pintô nanggroë-nanggroë njan mandum keu teuntra Djeureuman. Propaganda leubèh murah nibak prang. Maka akan gob piléh meunjo saban tjit meuteumè hasé.

 

14. Dalam eleumèë njang paléng barô peukara arti keukuasaan politék (political power) ka geupeunjata bahwa keunira djameun njang peugah bahwa bandum keukuasaan nakeuh meusadeuë ateuëh keukuasaan militèr nakeuh saboh anggapan njang salah dan hana beuna lé djinoë. Lagèë ka geukheun lé professor Charles Meriam: " Keukuasaan hana meugantung bak beudé, atawa bak kapai prang, atawa bak kuta batèë, atawa barésan busoë wadja. Bahthat mandum njoë peunténg tjit teutapi keukuasaan njang sibeutôidjih nakeuh meugantung bak peurasaan djantông-haté-manusia njang meusaboh. Meunjo uléh anggota teuntra ka djipiléh han djipatéh bahpih djitimbak lé komandan djih, maka beudédjih akan djipeukeuë ateuëh peumeurintah, meunjo rakjat han ditém seutot atôran peumeurintah dan meunjo buët lagèë njan djipandang lagèë buët beutôi, meunjo meunan maka keukuasaan peumeurintah njan ka leumoh that. Dan awak njang mat peumeurintahan njang ka lagèë njan mungkén that akan maté meudarah. ("The power does not lie in the guns, or ships, or the wall of stone, or the line of steel. Important as these are, the real political power lies in a definite compattern of impulse. If the soldier choose to disobey or even shoot their officers, if they are turned against the goverment, if the citizenry connives at disobidiences of the law, and make of it even a virtue, then authority is important and may drag its bearer down to doom").

 

15. Peuë-keuh mat pimpinan militér njang bri "keukuasaan" njang leubèh rajek keusidroë-droë ureuëng, atawa mat hukôm, atawa mat neuduëk sibagoë simbôl masjarakat dan bansa, atawa mat pimpinan pikéran umum, mandum meugantung bak keubudajaan, seudjarah bansa dan masjarakat njan bak watèë njang meuteuntèë-teuntèë.

 

16. Prang na saboh paksaan deungon meukeusud ta paksa lawan geutanjoë supaja di peubuët-buët ban njang geutanjoë meukeusud. Prang-njan KON sagai-sagai saboh tudjuan teutapi tjit seunambông nibak politék deungon tjara njang meula-én. Seubab njan, dalam pandangan njang leubèh lambông, niët politék njankeuh njang tudjuan. Prang njan nakeuh alat ngon taleugot tudjuan - njan. Meunan geukheuën lé Karl von Clausewitz, sidroë ahli militèr Djeureuman njang meutjeuhu dalam kitab gobnjan, On War. (" War is an act of force to compel aur adversary to do our will. War is never an end in it self, but only a continuation of policy by other means. Thus from the higher point of view the political intentions are the objective. The nature of war is therefore determined by political objects.”)

 

17. Teuma, meunjo geutanjoë ta keumeuëng peutalô lawan-teuh, maka handjeuët-han ta weuëk atawa ta bagi teunaga-teuh bak tahadap keukuatandjih. Meulawan njoë nakeuh hasé nibak dua boh peukara njang handjeuët ta peumeungklèh sagai-sagai. Padum na sumber keukuatan ekonomi dalam djaroë djih dan padum na keukuatan seumangat-djih? Bandua hai njoë nakeuh peukara njang djeuët tasipat. Padum na sumber kekuatan ekonomi dalam djaroë sipa-i djawa? Hana sapeuë pih! Djawa mantong bansa bangai that (underdeveloped), Djih mantong saboh bansa tani njang hana industri dan sabab njan hana teknologi (hana eleumèë ngon peugot alat muprang keudroëdjih). Seundjata njang na dalam paleuëtdjih djinoë ladôm atra Beulanda ngon Inggréh bri njang ka tuha-tuha, ladôm atra djibloë deungon pèng djitjuë di nanggroë atjèh njoë. Pèng njan hana rhet lam djaroëdjih meunjo han tabri lé geutanjoë. Sabab njan watèë ta tham pèng njan beudé ngon timbak geutanjoë didjih ka hana lé. Geutanjoë bansa Atjéh dan naggroë Atjèh teutap meurdéhka dan dji-angkèë uléh dônja. Djawa njansaboh bansa njang hana seumangat prang dan leumoh that keumauan. Njoëkeuh makna nibak seudjarahdjih. Hantom na peumimpin djih njang maté lam seuëh prang. Lagèë Diponogoro djameun dilèë, meunantjit Soekarno ban-ban njoë bandum djidjak meunjeurah keu Beulanda. Lagèë bak abad keu-I meunantjit bak abad keu-20, bak thôn 1945, pulo Djawa njan keumah djitjok keulai deungon hana prang uléh padum-padum droë aneuëk Beulanda nibak Djawa njan. Djawa dan "indonesia" djih ka "meurdéhka" sabab na geutanjoë bansa Atjèh njang tém djak meudông. Tjit meu Atjèh mantong njang hana keumah djitjok keulai uléh Beulanda bak thôn 1945. Trôk’an sipa-i keudroë djimeungaku geutanjoë "daerah - modal " djih keu mardéka. Teutapi watèë meukeusud djih katrôk, geutanjoë djidjak djadjah. Geutanjoë meunang militèr teutapi talô politék bak thôn 1945 sabab ka bangai, ka tuwo keu seudjarah-teuh tan tateupeuë droë, tadjak seutot sipa-i Djawa. Bansa djawa njan han keumah djidjak djadjah geutanjoë bansa Atjèh meunjo geutanjoë ka djaga keulai nibak teungeuët. Geutanjoë keuh njang phôn peutalô bansa Iërupa dalam seuëh prang di dônja Timu.

 

18. Hana prang njang teudjadi atawa bitjah deungon tiba-tiba, Dan meunantjit meu’euë prang pih kon kareuna tiba-tiba. Teutapi kareuna sabab-sabab njang ka-na dilèë. Djeuëb-djeuëb prang, leubèh-leubéh prang nibak bangsa njang meu-adab, timoh nibak keuadaan politék. Dan geupugapih deungon peunutôih-peuneutôih politék. Sabab njan keuh maka tiëp-tiëp prang nakeuh buët politék. Sabab njan, bandum meu-asai nibak politék dan politékkeuh njang djeuët keu keu peukara njang paléng peunténg dalam peulaksanaan prang njoë. Teutapi, bahpih meunan, prang njang wadjéb geupeuseusuai deungon sipheuët-sipheuët alat njang na bak djaroë golongan politék njan. sabab njan dalam prang politék njang mat narit paléng peunutôih mulai phôn sampoë akhé.

 

19. Djadi kadeuh bahwa prang njan kon buët politék mantong, teutapi alat politék njang beutôi-beutôi, seunambông buët politék deungon alat laén, njakni buët saban, njang meulaén njankeuh alat-alat njang teungui ngon peudjak buët njan. Dalam hai njoë maka prang meubida meunurôt meula-én alat-alat njang teungui. Uléh sabab prang nakeuh saboh buët politék, dan politék keuh njang djeuët keu tudjuan, maka alat sabé wadjéb tapeuduëk dimijuëb tudjuan, sabab meunjo alat djipeurusak tudjuan maka alat njan (dalam hai njoë prang njan) ka hana lé arti. Sabab njoë tjit, maka prang handjeuët sagai tangiëng lé lagèë saboh peukara njang teudong keudroë djih, teutapi sabé sibagoë alat politék. Meunjo njoë gohlom muphôm, maka hana mungkén bak tapham seudjarah militèr (military history). Njoëkeuh aneuk guntji njang buka kitab ‘èleumèë militèr. Muenantjit maka djeuëb-djeuëb prang musti meulaén meunurôt meulaén tudjuan politék nibak pihak-pihak njang muprang njan sibagoë alat politék awaknjan. Sabab njan prang meulaén meunurôt niët dan tudjuan pihak-pihak njang muprang. Prang kon saboh hai njang teudong keudroëdjih, meuklèh nibak peukara-peukara laén. Prang djeuët keu buët njang na makna deungon tapeuduëk buët njan dimijub politék.

 

20. Peunutôih njang paléng rajek dan njang paléng peunténg njang wadjéb geutjok uléh ahli-ahli neugara dan panglima-panglima prang njankeuh supaja begeuteupeuë dan beugeuturi nibak phôn kon prang njang pakriban njang geukeumeung peubuët njang sipadan deungon alat-alat djih, seusuai deungon anasir-anasir njang meuguna keu pihak droë geuh, dan beugeuteupeuë tjit prang pakriban njang handjeuët geupeugot, njang hana sipadan deungon politék dan keu-adaan. Njoëkeuh peunutôih strategis njang phôn, dan njang paléng peunténg njang wadjéb geutjok, dan watèë kalheuëh geutjok maka strategi njan wadjéb teuseutot trôk ‘an aché.

 

21. Teuma, soë njang wadjéb tjok peunutôih- padjan ta muprang? Peuneutôih njan wadjéb geutjok uléh peumimpin saboh bansa. saboh masjarakat hanja djimeurunoë nibak peungalaman, njakni nibak peuë njang kalheuëh teudjadi ateuëh djih. Sabab njan, saboh masjarakat barô "djiteupeuë" peukara saboh-saboh hai, sabé watèë kateulat, watèë kalheuëh teudjadi, watèë ka gadoh peuluweuëng bak tjok tindakan. Teutapi peumimpin keuh njang wadjéb tjok tindakan ladju sang-sang tjita-tjita gobnjan kalheuëh djeuët keu peungalaman; sang-sang tudjuan gobnjan keu bangsa dan neugara kadjeuët keu saboh keubeunaran. Peumimpén-peumimpén bansakeuh njang wadjéb peugot tutuë njang ék peusambông peungalaman masjarakat deungon tjita-tjita gobnjan, antara masa njang ka ulikôt -seudjarah- deungon masa ukeuë peumimpén bansakeuh njang wadjéb kheun padjan ta muprang. Bansa njang ka hana lé peumimpén njang be-ue tjok peunutôih muprang lagèë njan, nakeuh bansa njang ka maté. Uléh peumimpin Inggréh, Winston Churcill, ka geukheuën: "Hana guna tapeusingoh saboh prang keu thôn ukeuë, meunjo sabab njan maka prang njan akan leubèh brôk atawa akan leubèh puëh keu geutanjoë bak tjok keumeunangan," ("There is no meriot in putting off a war for a year if, when it comes, it is far worse waror one much harder to win.")

 

22. Saboh bansa njang mantong na keuhormatan dan keumuliaan droë djitém muprang meunjo katrôk watèë. Na watèë njang djipeuna atawa djipeuteuntèë uléh musôh: watèë musôh djidjak u nanggroë geutanjoë, lagéë watèë Beulanda djidjhak keunoë u nanggroë Atjéh djidjak prang geutanjoë bak thôn 1873. Lagèë djinoë, watèë sipa-i Djawa ka djidjak keunoë, djidjak gantoë Beulanda, djidjak djadjah dan peulamiët geutanjoë. Djadi naggroë geutanjoë ka na DALAM PRANG sabab musôh ka djitamong u rumoh inong geutanjoë. Éndatu geutanjoë ka neumuprang neulawan Beulanda trôk’an 100 thôn - sabab Beulanda ka djiteuka keunoë. Peuë geutanjoë keuturônan Atjèh uroë njoë handjeuët taprang sipa-i Djawa njan, lamiët Beulanda - peuë geutanjoë kon aneuk éndatu teuh?

 

23. Keu geutanjoë ANGKATAN ATJÈH MEURDÉKA, uléh kareuna tudjuan politék geutanjoë njang kadjeuët keu tudjuan legal hukôm international. tudjuan legal nibak PBB, tudjuan legal nibak peuradaban manusia ban saboh dônja dalam abad keu-20 njoë, njang peumungkén geutanjoë ngui prang ekonomi, prang diplomasi, prang politék, prang diplomasi dan djalan-djalan (procedure) international njang laén-laén, maka strategi geutanjoë hana laén njang leubèh seumpôrna nibak strategi prang geurilja, sabab strategi njang paléng djroh dan meusipheuët rohaniah dan hantom lom han meuhasé dalam seudjarah dônja. Peuran geurilja nakeuh saboh prang politék njang djeuët ngui prang ekonomi, prang diplomasi, prang propaganda, hukôm international dan PBB sibagoë alat, hingga kareuna djeuët tangui alat-alat njoë, maka alat-alat prang hana peureulèë le. Sibagoë eleumèë prang, uboë nibak strategi prang geurilja saban tjit lagèë prang biasa, njang meulaén tjit taktik djih mantong njang na atôran2 droëdjih njang kalheuëh gob tjuba meuhasé dalam mideuën prang dan peurdjuangan keumeurdékaan.

 

24. Uléh Napoleon Bonaparte, panglima prang raja dan Radja Peurantjis bak saboh watèë, ka geukheuën: "Eleumèë muprang njan na saboh elumèë njang mudah that dan dumpeue¨nakeuh peukara mubuët; dalam buët prang njan hana sapeuë pih njang hana deuh, hana sapeuëpih njang hana trang, hana sapeuëpih njang hana deuh, bandum ateuh neuduëk akai njang djroh; dalam muslihat prang ideology. Beuta-ingat sabé keu lhèë boh peukara njoë: keukuatan sabé beumeusapat, sabé dan beusabé na peugot keugiatan dan sabé beuna taniët tameté meugah! Njoëkeuh lhèë boh peukara uram eleumèë prang njang sabé bri nasib djroh keu ulôn dalam seuh prang. Maté njan hana sapeuë pih; teutapi hudép sibagoë bansa njang talô dan hana meugah njan saban lagèë maté geunap uroë.

 

25. Guntji njang paléng peunténg nibak strategy prang rôh sjit prang geurilja, nakeuh ban kheuën emperor Napoleon: "Eleumèë muprang nakeuh teudong nibak ta tukri peuna keukuatan njang leubèh le nibak musôh bak teumpat njang dsinana takeumeuëng muprang. Dua boh peukara njang bri peunutôih: pat dan padum. Meunjo musôh sidroë, geutanjoë beuna dua; djih siplôh geutanjoë beuna duaplôh; dan meunankeuh ladju. ‘Ôhlheuëh tatepeuë njan, maka wadjéb leubèh dit nibak geutanjoë, nibak saboh watèë. Watèë njang lagèë njan sdabèna. Sabab njan keuh geutanjoënjan mustipiléh watèë pat dan padjan tamuprang; handjeuët sagai tabri musôh njang piléh teumpat dan watèë njan Meunjo teuntra gata di atwa kureuëng nibak teuntra musôh, kheuën,emperor Napoleon: maka bèk sagai-sagai tabri watèë keudjih bak djipeusapat teuntradjih; taprang djih teungoh djidjak-djak, bak watèë keudjih hana djsangka-sangka, tagrak pasukan droë deungon bagaih that mangat djeuët tapeutjré-bré musôhnjan, dan tapeusapat teunaga beuridjang-ridjang hingga keumaih ta lawan musôh pat njang meurumpok deungon djumlah gata njang leubèh le. Deungon taktik njang lagèë njoë maka bahthat keukuatan teuntra gata siteungoh nibak keukuatan musôh, gata akan sabé leubèh teuga nibak djih dalam mideuën prang."

 

26. Guntji bak keumah tapubuët lagèë di ateuëh njankeuh - BEUBAGAIH! bak tadjak-djak keunoë-keudéh, bèk tapeuhabéh-habéh watèë. "Celeritas" atawa bagaih, njankeuh aneuk-guntji prang dan keumadjuan dalam hudép - kheuën Julius Ceasar, sidroë panglima prang nanggroë Rom njang paléng raja. Panglima prang njang meulèp dan meu-keu-leu-iëp nakeuh kon panglima dan handjeuët keu panglima. Lagèë kheuën Napoleon lom: "Watèë nakeuh anasir njang paléng rajek nibak bandum laén dalam prang. Tiëp uroë njang ka gadoh nakeuh peuluweuëng njang ka ta boh, njang akan peusôsah dan bala dimasa ukeuë." Uléh Peter the Great, radja dan panglima prang bangsa Russia ka geukheuën: "Peusingoh: njan makna djih maté!" ("To delay is death"). Uléh Julius Ceasar (batja Sizar) ka geupeugah bahwa rahsia bandum keumeunangan gobnjan bak geupeutaklôk ban saboh irupa dan Afrika nakeuh bagaih (Celeritas), tadjam sabé djeuëb2 pat dan djeuëb2 buët (swiftnese always and everywhere). Nibak kitab prang gobnjan - De Bello Callico.
Njoë bandum seusuai deungon adjaran agama Islam, lagèë ka Allah peu-ingat dalam Quran, Surat Al Asr: (Demi watèë.......)

 

27. Salah saboh peukara treuëk njang peunténg that dalam prang njankeuh keukuatan Iman dan Seumangat. Njoë ka geuteupeuë uléh mandum panglima-panglima prang nibak peungalaman ureuëngnjan. Kheuën Emperor Napoleon: "Keukuatan Iman dan Seumangatkeuh njang peuteuntèë keumeunangan, leubèh nibak djumlah njang le." Uléh Ceasar ka geukheuën: " Njang peunténg that njankeuh tèkad dan peunutôih, Azam njankeuh njang peugot teuntra njang dit keumah peutalô teuntra biasa. Keunjataan njoë ka Neupeugah uléh Allah dalam Quran.

 

28. MUSLIHAT (TAKTIK) PRANG GEURILJA, pih meu-asai nibak strategi prang umum, lagèë njang ka geupeugot uléh panglima2 prang raja dalam seudjarah dônja, mulai nibak Iskandar Zulkarnain (Alexander the Great), Julius Ceasar, Napoleon Bonaparte, dll. Taktik prang geurilja njoë ka lheuëh geupakoë deungon meuhasé lagèëna uléh panglima2 Teungku Tjhik di Tiro Muhammad Saman dalam prang deungon Berulanda. Lagèë uléh Panglima Dajreuëng, Panglima Nalan, Panglima Lémdô Sarông, Panglima Nanggroë, dll. Taktik prang geurilja nja ka seutot lom deungon meuhasé that uléh peumimpin2 geurakan keumeurdéhkaan dalam abad geutanjoë njoë. Lagèë uléh Mao Tse Tung di Tjina, Tito di Jugoslavia, Ho Chi Minh di Vietnam, Fidel Castro di Cuba, dll. Dalam padum2 krak narit, taktik prang geuriljanjan djeuët ta peupaneuk.

 

29. Dalam padum2 krak narit, taktik prang geuriljanjan djeuët ta peupaneuk lagèë dimijuëb njoë:

 

a. Musôh djimadju? Geutanjoë ta surôt! Musôh djisurôt? Geutanjoë tamadju -talétdjih.

            b. Soë njang ka jakin keu peurdjuangangeuh, djeuët, geumadju, atawa geusurôt deungon hana wéh-weuëh dan deungon hana patah2 seumangat lé seubab ka geuteupeuë peuë njang geupeubuët.

 

c. Bandum pos2 musôh (kaphé djawa-indonesia) njang ubit-ubit wadjéb ta kiloë. Watèë musôh handjidjeuët peudong lé ubit-ubit, maka Nanggroë geutanjoë kadjeuët keu wilajah meurdéka.

 

d. Musôh handjeuët djitupat pat geutanjoë, teutapi geutanjoë sabé tatupat pat djih duëk.Djih handjeuët djimeusom nibak geunjoë.

 

e. Watèë musôh djikeumeung prang geutanjoë, geutanjoë hana djitupat; watèë geutanjoë takeumeung prangdjih geutanjoë sabé tatupat pat djih duëk.

 

f. Geutanjoë han tatém muprang bak watéë dan bak teumpat njang djiharap lé musôh; geutanjoë ta muprang bak watèë dan teumpat njang tapiléh keudroëteuh.

 

g. Dalam prang geurilja, leubèh mudah bak tadjak prang musôh bak teumpat djih, nibak tapeutheuën droëteuh, sabab tudjuan dan bak watèë djeuët ta peuteuntèë uléh geutanjoë leubèh dilèë. Ulé seubabnjan maka "seurangan nakeuh peurtahanan" njang leubèh djroh (offence is the best method of defence).

 

h. Tiëp-tiëp seurangan ateuëh musôh wadjéb sabé seurang deungon mendadak, njang hana djisangka-sangka.

 

I Sikrak beudé dalam djaroë teuntra geurilja saban deungon 10 krèk beudé dalam paleuët sipa-i djawa - indonesia.

 

j. Teuntra geurilja Atjèh Meurdéhka wadjéb dong di glé sabé. Njoë akan peugadoh makna keukuatan laôt dan udara sipeundjadjah djawa - indunisia.

 

k. Teuntra geurilja Atjéh Meurdéka wadjéb dong di glé dan wadjéb na sabé toë-toë musôh, timbak djih, bèk djeuët djiduëk teutap bak saboh-saboh teumpat, beudjeuët lagèë bajang njang deuh bak gaki lagèt peukureuëng "garang" sipa-i djawa.

 

l . Saboh nibak tudjuan geutanjoë djinoë tapeureulé hubôngan musôh dan tapeuhantjô bandum peuë njang djih peugot bak djitjuë hareuta Nanggroë dan bansa geutanjoë, Djipeugah "peumbangunan" teutapi njang beutôi peurampokan.

 

m. Geutanjoë seulamat meugantung bak dua peu-kara: ék tasom rahsia pat geutanjoë uroë malam, dan keumah tapinah keukuatan geuta -njoë nibak saboh teumpat u teumpat njang laén deungon hana djiteupeuë lé musôh.

 

n. Strategi geutanjoë nakeuh: peutheun droë (defensive); taktik geutanjoë nakeuh: prang kilat (swift offensive) ateuëh musôh pat-pat na ruweuëng, padjan meuteumeung kutika.
Strategi dan taktik njoë akan peulara geutanjoë nibak talô prang dan akan djamin talô sipai-djawa-indonesia peurampok haramdjadah.

 

30. Dalam agama Islam geutanjoë ka neupeurintah uléh Poteuh Allah supaja: "Taprang ateuëh na Allah soë2 njang ka djidjak prang gata." (Surat Al Baqarah, ayat 190). Dan Firman Allah: "Ka neupeuwadjéb ateuëh gata supaja tamuprang, bahthatpih hana galakteuh; kadang hana galakteuh keu saboh hai njang leubèh djroh keu gata, dan ta galak keu saboh hai njang hana djroh keu gata; Allah Neuteupeuë dan gata hana ta teupeuë." (Surat Al-Baqarah, ayat 216). Dan Firman Allah: "Neubri izin keu ureuëng njang muprang sabab dji-élanja lé ureuëng laén dan Allah ka teuntèë ék neubri beunantu keu ureuëng njan. Dan Firman Allah: "Suapaja ta peukeumah deungon ubéna-teuh saboh Angkatan prang, lagéë pasukan gadjah atawa meuguda, mangat djeuët ta peutakôt musôh gata dan musôh laén njang hana gata tusoë teutapi neutusoë uléh Allah. Peuë beulandja njang gata peuteubiët keu prang sabi, akan neupulang keulai keu gata uléh Allah dan gata hana keunong élanja." (Surat Al-Anfal, ayat 60). Dan Firman Allah: "Ureuëng-ureuëng njang maté dalam prang hana gadoh amai (buët) geuh...ureuëng njan akan Allah peutamong dalam sjuruga njang ka neubri thèë nibak gobnjan." (Surat Muhammad, ayat 4 & 6). Dan Firman Allah: "Hai Nabi, juë ureuëng Islam supaja geumuprang: meunjo gata na 20 droë njang saba2 maka tapeutalô 200 droë musôh; dan meunjo gata na 100, ék tapeutalô 1000 droë kaphé, sabab awak njan hana djiteupeuë-sapeuë. (Surat Al-Anfal, ayat 65) Dan Firman Allah: "Bèk ta sangka soë njang maté dalam prang sabi ka maté, teutapi hudép" (Surat Al-Imran, ayat 168) Dan keuneuleuëh, njoë pat na saboh ajat Al-Quran njang meu-asoë surat peurintah Allah keu tiëp-tiëo muslimin, njang teutap berlaku sampoë uroë njoë, lagèë djameun kon dan trôk’an aché dônja: "Hai ureuëng-ureuëng  njang meu-iman, watèë geutanjoë meurupok deungon barésan ureuëng kaphé, bèk tapluëng tapeulikôtdjih. Soë2 njang pluëng, njang peulikôt pasukan2 kaphé bak uroë meurumpok-njoë dan hantém muprang, maléngkan kareuna saboh taktik atawa keumeung peusapat droë ngon pasukan Islam njang laén, maka soë2 njang pluëng dan hantém muprang njan akan teurimong beungèh nibak Allah, djih akan neu-tiëk dalam nuraka djahannam, saboh nasib njang paléng brôk.” Surat Al Anfal, ayat 15-16: Dalam makna ajat njoë rôh sidadu kaphé pantjasila djawa-indonesia njang djidjak meurampok dan djidjak élanja geutanjoë Islam Atjèh. Nakeuh keuwadjéban geutanjoë supaja djih njan geutanjoë lawan. Sabab geutanjoë bansa Atjèh ka hana meusaboh bak talawandjih lagéë peurintah Allah maka geutanjoë ka neuhukôm dalam dônja deungon kadjeuët keu lamiët nibak sipa-i djawa, ka hina di nanggroë droë-teuh, dan ka hana lé keumeurdéhkaan dan mulia dalam dônja. Dan meunjo hana bagaih tatèbat maka geutanjoë akan neutiëk dalam nuraka djahannam - lagèë ka neumeudjandji. 40 thôn geutanjoë Atjèh sibagoë saboh masjarakat Islam, katapluëng dan tapeulikôt peurintah Allah njoë, trô’an na bak biëk geutanjoë njang ka djak tamong dalam seuëh sidadu kaphé djak poh bansa droë, dan na lom laén njang djak peubeuna peurampok djawa sibagoë "peumeurintah" ateuëh nanggroë Atjèh njang mulia njoë.

 

31. Hukôm prang dalam Islam nakeuh paléng adé dan djroh dan njoë bandum ka na bak geutanjoë, jôh gohlom na djandji-djandji Djeneva (Geneva Convention) njang atô prang antara bansa-bansa Eropa. Mulai nibak prang phôn dalam seudjarah Islam njakni prang Badar ka neupeudong hukôm prang Islam njoë uléh Rasulullah SAW: dalam prang, Teuntra Islam handjeuët tjukèh atawa ganggu ureuëng inong, aneukmiët, ureuëng tuha dan ureuëng nanggroë njang hana rôh dalam buët prang, handjeuët tet rumoh, handjeuët koh bak kajèë meuboh, handjeuët poh binatang, handjeuët reuloh rumoh-rumoh ibadat agama laén. Neugara Islam djeuët peugot djandji peurtahanan, dll dg bansa-bansa atawa neugara-neugara njang kon Islam dan djandji njan wadjéb geutanjoë peupeunoh sampoë habéh masadjih. Djandji njan handjeuët geutanjoë reuloh, maléngkan meunjo ka djireuloh uléh pihak laén leuibèh diulèë, atawa ka djikhianat uléh pihak laén-njan. Dan meunjo djandji njan teupeubateuë geutanjoë wadjéb brithèë hai njan keu pihak laén deungon rasmi dan trang. Prang meulikôt-likôt deungon hana peunjata prang, khianat keu djandji njang tapeugot njan bandum handjeuët keu neugara Islam - dalam hukôm Islam bahthatpih deungon neugara-neugara kaphé djandji njan wadjéb peupunoh. Ureuëng Islam dan Neugara Islam: "Hai ureuëng-ureuëng  njang meu-iman, peupunoh djandji." (Surat Al-Maidah, ayat1) Dan Firman Allah: "Peupeunoh djandji sabab djandjin njan na tanggông djaweuëb di keuë Allah." (Surat Isra, ayat 34) Dalam hukôm prang Islam, tiëp sidroë ureuëng islam na hak/kuasa pribadi njang leugal bak geubri peulindông keusoë njang galakgeuh nibak urg kaphé, dan neugara islam wadjéb angkèë hak ureuëng muslim njoë dan soë njang soë njang ka djamin keu-amanan njan uléh sidroë muslim maka neugara islam wadjéb peudong dan peutheun keu amanan njan. Meusambông deungon hak/kuasa warga neugara islam na hak bak geubri zakeuët/fitrah keusoë njang galakgeuh dan neugara islam hana hak djak djampu. Hak warga neugara njang dumnoë rajek hana meudjilumpoë pih na dalam pham hukôm dan pham politék Barat.

 

32. Uléh Éndatu geutanjoë ka geususôn hikajat prang sabi, njakni prang bak djalan Allah - fi sabilillah, prang njang sutji dan adé, prang njang peudong keubeunaran ("a just war"), njang peugadoh peuë njang salah. Njoëkeuh prang njang wadjéb ateuëh tiëp-tiëp ureuëng islam: seunambông nibak teugaih "surôh ma’ruf - teugaih mungkar". Dalam seudjarah sastra (literature) dônja, hana hikajat prang sabi, njang ék peu-ék seumangat saboh-saboh bansa dumnan meuhasé, njang peusambông (peukontak) dumnan langsông antara djantông, haté, lidah, geulunjuëng, pikéran dan djiwa saboh bansa, laén nibak peuradaban bansa Atjèh njang hana tjunto dalam dônja, njang ék peusaboh hasé njang disinan teukandông bandum seunipat njang geungui uléh bansa Atjèh dalam bandum peukara dônja dan akhérat, pham Atjèh peukara hudép maté, peukara keumuliaan dan keuhinaan, peukara keuseunangan dan keubahgiaan, peukara peuë njang tjeudaih (esthetics) dan peuë njang meu-juëm (ethics). Njan bandum ka geukarang dalam tja-é njang djeuët peuladjaran dan keuhormatan dalam watéë njang saboh; hudép dan maté geupeusaboh dalam buët djroh that njang peukong dan peudong bansa; buët sôsah dan pajah ka geupeudoë deungon keuseunangan, harapan, dan iman. Dalam sastra (literature) dônja hana njang sa deungon hikajat prang sabi. Hikajat prang sabi nakeuh saboh tjeureumèn nibak keuhidupan keupahlawanan saboh bansa, Bansa Atjèh, njang djitjuba peugot uléh Richard Wagner dan Johan Streuss dalam peuradaban bansa Djereuman, deungon taj-é, musik dan theater (pertundjukkan) peukara - Ein Helden Leban, hudép meu-pahlawa, dalam hikajat-hikajat, pahlawa, prang, peurtjintaan dan keubeusaran njang that meutjeuhu di dônja Barat. Teutapi njan bandum handjeuët tapeubandéng deungon hikajat prang sabi sabab hikajat prang njoë sabab geupeugot, seudjarah, njang geutuléh ngon darah keu daweuët, darah njang ka rhô bak geupeugot seudjarah, njang meutuléh njan, lagèë kheuën Nitzeche: "Nibak bandum njang ngon darah! Tuléh, Tuléh ngon darah. Lheuëh njan njang hana ulôn tjinta laén nibak njang peuë njang geutuléh ngon darah: Lheuëhnjan barô ta teupeuë darah nakeuh djawong. Soë-soë njang teumuléh ngon darah...hana geumeukeusud mangat na soë batja, teutapi mangat na soë meurunoë dan mangat na soë haphai dalam haté." (Of all that is written I love only what a man has written with his blood. Write with blood, and you will experience that blood is spirit. Whoever writes in blood...does not want to be read but to be learnt by heart). Njankeuh hikajat prang sabi.........

 

Aluë Bambang, 3 Desember, 1977.